DELEGATURA RZĄDU W POWIECIE SIERPECKIM

Delegatem Okręgowym na województwo warszawskie był Józef Kwasiborski ps. "Niemir" ze Stronnictwa Pracy, zaś jego zastępcą na tereny włączone do Rzeszy - związany ze Stronnictwem Narodowym Kazimierz Iłowiecki ps. "Sierpski" .
Iłowiecki pochodził z okolic Sierpca (był właścicielem fabryki cukierków w Borkowie), w związku z czym miał na tym terenie szerokie kontakty. Często też bywał w powiecie sierpeckim, w okresie późniejszym ukrywał się w okolicach Borkowa. Jego zastępcą przebywającym tu stale był ludowiec związanym z tajnym nauczaniem Franciszek Midura ps. "Wierzbiński" .
Delegatem powiatowym został prawnik Tadeusz Koziorowski ps. "Zygfryd", związany z ruchem narodowym. Jego zastępcami byli: Ignacy Bojanowski-właściciel majątku Rękawczyn oraz były dzierżawca Kurowa - Muszyński. Po wyzwoleniu obaj byli mieli objąć funkcje wicestarostów.
Powiatowy aparat delegatury składał się z referatów: bezpieczeństwa, technicznego, rolnictwa i aprowizacji, sanitarnego, wojskowego, samorządowego, oporu społecznego oraz komisji Oświaty i Kultury.
Na terenie powiatu sierpeckiego kolportowano także prasę podziemną wydawana przez Delegaturę.
Tworzenie struktur Delegatury miało na celu zarówno zmobilizowanie możliwie szerokich grup społeczeństwa do oporu przeciwko Niemcom, jak również przygotowywanie zrębów administracji powiatowej i gminnej, która miała zostać uruchomiona po wyzwoleniu.

ODDZIAŁ TOWARZYSTWA NAUKOWEGO PŁOCKIEGO W SIERPCU

Oddział sierpecki Towarzystwa Naukowego Płockiego został powołany do życia z inicjatywy takich działaczy sierpeckich, jak: Tomasz Sieklucki, Maria Gajzlerowa, Anna Piniarowiczówna, Halina i Jan Radomyscy, Franciszek Sumowski, Zygmunt Umiński, Jakub Rudowski, Władysław Pilkiewicz, Apolinary Krasiński oraz Wacław Gurbski.
Pierwszym prezesem Oddziału TNP w Sierpcu został Wacław Gurbski, który pełnił jednocześnie funkcję prezesa Domu Ludowego w Sierpcu.
Akces do Oddziału zgłosiło aż 345 osób (głównie ziemianie), co przewyższało liczbę członków odrodzonego Towarzystwa Naukowego Płockiego, które przed I wojną światową liczyło co najwyżej 125 członków. W końcu XII 1912 r. liczba członków w Sierpcu wynosiła 142 osoby.
Przy nowo utworzonym Oddziale TNP w Sierpcu istniała biblioteka i czytelnia, mieszcząca się w Domu Ludowym, przy ul. Farnej. Księgozbiór w 1913 r. liczył już 1322 tomy z różnych dziedzin życia. Opiekę nad biblioteką sprawowała Halina Radomyska, zaś wypożyczaniem zajmowali się Maria Gurbska i Józef Wierzbowski. Książki udostępniano w środy oraz w niedzielę w godzinach od 18-20.
Do wybuchu I wojny światowej działalność sierpeckiego Oddziału TNP miała głównie charakter oświatowo - kulturalny. Tylko sporadycznie w programie działalności pojawiały się tematy z zakresu popularyzacji wiedzy o wielkich Polakach (Piotr Skarga, Zygmunt Krasiński), a także z dziedziny elektryczności.

Pracami przygotowawczymi w 1969 r. zmierzającymi do założenia Oddziału zajęli się: mgr Franciszek Midura, pełniący funcję zastępcy inspektora szkolnego ds. kultury oraz mgr Władysław Gąsiorowski.
27 XI 1969 r. zorganizowano sesję naukową w Powiatowym Domu Kultury, na którą przybyli: Prof. Staniaław Herbst, Prezes TNP - dr inż. Jakub Chojnacki, mecenas Kazimierz Askanas - wiceprezes TNP oraz mgr Stanishaw Kostanecki - dyrektor Biblioteki im. Zielińskich w Płocku. Ogólnie w sesji uczestniczyło ok. 50 osób.
Po wykładzie profesora Stanisława Herbsta na temat: "Losy wojenne Mazowsza Północnego na przełomie XVIII i XIX wieku, Prezes TNP - Jakub Chojnacki zgłosił wniosek założenia w Sierpcu Oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego.
Chętnych do przystąpienia do TNP było wielu, przyjęto 21 osób, które utworzyły Oddział sierpecki. Byli to: mgr Ryszard Bramczewski, mgr Władysław Gąsiorowski, Zygmunt Grabowski, mgr Wiktor Gromada, mgr Ireneusz Jabłoński, lek. wet. Antoni Jankowski, mgr Mieczysław Jaroszewski, lek. med. Barbara Korci, Tadeusz Krydziński, mgr Zbigniew Lubacz, mgr Stanisław Majchrzak, mgr Ryszard Malinowski, mgr Franciszek Midura, Andrzej Olechowski, Tadeusz Olkucki, mgr Mieczysław Piecychna, mgr Józef Słabkowski, mgr Janusz Szatkowski, artysta malarz Stefan Tarnowski, mgr Ryszard Wachowicz, mgr Wojciech Witkowski.
Nowo wybrany Zarząd Oddziału stanowili: Franciszek Midura - przewodniczący, Władysław Gąsiorowski - sekretarz, Wiktor Gromada - skarbnik, Zbigniew Lubacz i Ryszard Wachowicz - członkowie Zarządu.

OBOZY PRACY W POWIECIE SIERPECKIM W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

Obóz w Poliku powstał wiosną 1941 roku. Jednorazowo przebywało w nim 80 osób, które spały w remizie na drewnianych pryczach wyłożonych słomą. Więźniowie pracowali ponad siły, często byli bici. Cały teren obozu otoczony był drutem kolczastym i pilnowany przez uzbrojonych wartowników.

Na przełomie lat 1941/42 powstał karny obóz w Lisewie Dużym. Mieścił się w budynku szkolnym, który otoczono drutami. Przebywało w nim około 50 Polaków zatrudnionych przy robotach drogowych. Po kilku miesiącach obóz zlikwidowano, a więźniów przeniesiono do Sierpca.

W 1942 roku został utworzony obóz w Gozdowie , w którym do pilnowania więźniów zatrudniono kilku strażników z Mochowa i Sierpca. Byli to między innymi Milke i Herman. Strażnicy byli wyjątkowo okrutni, kazali więźniom kłaść się na krzesłach i bili gumowymi pałami. Sytuację łagodził niekiedy komendant obozu, uważany powszechnie za "dobrego Niemca".

Obóz pracy w Raciążu przeznaczony był głównie dla ludności żydowskiej, którą zatrudniano przy kopaniu torfu w okolicach. Często więźniowie musieli maszerować 12 km, aby dotrzeć na miejsce pracy. Obóz usytuowany był w przedwojennej fabryczce wód gazowanych przy ul. Płockiej.

Kopaniem torfu zajmowały się również więźniarki w Czartowni koło Gójska. Chodziły do pracy w Wólce i Modrzewiu.
Po zlikwidowaniu tego obozu kobiety przewieziono do Sierpca.

Komendantem obozu przy ul. Staszica 48 w Sierpcu był Jan Tober z Rydzewa. Obóz mieścił się w gospodarstwie i miał charakter rolniczy. Zwykle nie przetrzymywano więcej niż 60 Polek i Żydówek. Po wywiezieniu ludności żydowskiej, część pozostałych więźniów polskich zwolniono, innych przeniesiono w okresie późniejszym do większych obozów.

ORGANIZACJE I STOWARZYSZENIA W SIERPCU W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

1) "chrześcijańskie":

1. Akademickie Koło Sierpczan
2. Dom Ludowy w Sierpcu
3. Kółko Rolnicze "Siła"
4. Narodowa Organizacja Kobiet
5. Okręgowe Towarzystwo Rolnicze
6. Okręgowy Związek Kółek Rolniczych
7. Polska Organizacja Wolnościowa
8. Powiatowe Koło Łowieckie "Chłop Myśliwy"
9. Sierpecka Straż Ogniowa Ochotnicza
10. Sierpeckie Koło Łowieckie
11. Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Narodowe
12. Stowarzyszenie Kupiectwa Polskiego
13. Stowarzyszenie Polskiej Młodzieży Męskiej
14. Stowarzyszenie Polskiej Młodzieży Żeńskiej
15. Stowarzyszenie Robotników Chrześcijan
16. Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół"
17. Zjednoczenie Stanu Średniego Miast
18. Związek Inwalidów Wojennych
19. Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet
20. Związek Rzemieślników
21. Związek Strzelecki
22. Żeńska Służba Samarytańsko-Pożarnicza

1. Biblioteka im. Pereca
2. Biblioteka przy Towarzystwie Kursów Wieczorowych
3. Czytelnia żydowska
4. Klub Sportowy "Gwiazda"
5. Organizacja "Poalej Syjon"
6. Stowarzyszenie Oświaty Żydowskiej "Tarbut"
7. Stowarzyszenie Robotnicze Wychow.Fizycz.
8. Towarzystwo Dobroczynne-Gemilud Hesed
9. Towarzystwo Kulturalne "Liga"
10. Zomraj Szabas Whodos
11. Związek Drobnych Kupców
12. Związek Kupców
13. Związek Rzemieślników Żydowskich
14. Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczne "Makabi"
15. Żydowska Organizacja Socjalistyczna "Bund"
.

1. Stowarzyszenie Lokatorów
2. Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości
3. Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych-Oddział Powiatowy
4. Związek Pracowników przemysłu piekarskiego
5. Związek Zawodowy Robotników Rolnych
6. Związek Zawodowy Transportowców

POLITYKA "UMACNIANIA NIEMCZYZNY" W POW. SIERPECKIM W OKRESIE OKUPACJI NIEMIECKIEJ

Aby zrealizować swe plany zupełnego zintegrowania ziem polskich wcielonych do Rzeszy z pozostałymi częściami Niemiec, stosowano kilka sposobów wobec miejscowej ludności. Część starano się wysiedlać, część zlikwidować bądź wykorzystywać jako tanią siłę roboczą. Niektórych próbowano po prostu zgermanizować.
W rejencji ciechanowskiej miejscowa ludność nie uzyskała automatycznie państwowego obywatelstwa niemieckiego, gdyż mogły na to liczyć tylko osoby pochodzenia niemieckiego. Jednak od 1941 r. wprowadzono możliwość wpisu na niemiecką listę narodową (Deutsche Volksliste - DVL) dla osób w jakikolwiek sposób skoligaconych z Niemcami (przydzielano jedną z czterech grup określających "czystość niemieckiej krwi"; volksdeutsche podlegali poborowi do wojska, poza należącymi do grupy 4 - najgorszej, nie dającej większych praw, poza możliwością otrzymania "niemieckich" kartek na żywność). Jednakże w całej rejencji DVL przyjęło około 15000 osób, co w porównaniu z 856000 mieszkańców rejencji stanowiło niewielki procent.
Poza tym wiele osób podpisywało volkslistę choćby w celu otrzymania większego przydziału jedzenia, czy też aby nie szkodzić rodzinie. W Sierpcu z tego powodu DVL podpisał polski oficer walczący w kampanii wrześniowej - Theodor Kühn pochodzący ze Studzieńca.

Aby odciąć Polaków od ich kulturowych korzeni, okupacyjne władze zlikwidowały zupełnie polskie szkolnictwo, bibloteki i wszelkie instytucje kulturalne. Sierpeckie kino " Stylowe" zostało zajęte na magazyny wojskowe, drugie-w Domu Katolickim-przeznaczono tylko dla Niemców. Podobnie było z większością lokali, kawiarni i cukierni.
Od I 1940 r. wydawano w rejencji niemieckie pismo przeznaczone dla ludności polskiej - "Nowy Czas" oraz w latach 1942-1944 nieco mniej propagandowy, specjalistyczny "Tygodnik Rolniczy". W obu wydawnictwach wychwalano narodowy socjalizm, rozgłaszano hitlerowskie sukcesy na frontach i uczono pogardy dla polskości. W kilku miejscowościach ustawiono megafony z których nadawane były audycje i komunikaty. W Sierpcu megafon umieszczono na rynku.

W ramach intensywnej polityki germanizacyjnej zmieniono nazwy ulic i miejscowości powiatu sierpeckiego, m.in: Sierpc - Schirps (od V 1941 r. Sichelberg), Żuromin - Gorzen, Zalesie - Liesheim, Grąbiec - Grobenau, Wola Grąbiecka - Grosskosnitz, Dąbrówki - Damnau, Borkowo - Scharnitz.

Zakazano nadawania polskim noworodkom niektórych imion uznanych za germańskie, na przykład: Piotr, Karol, Henryk, Jadwiga, Elżbieta. Można było nadawać imiona pochodzenia słowiańskiego. Zresztą aby zawrzeć małżeństwo należało mieć zgodę niemieckiego urzędnika, zaś mężczyźni musieli ukończyć 28 lat, kobiety - 25 lat.

W ramach walki z polskością podjęto starania mające ograniczyć rolę Kościoła i duchowieństwa, które mogło stać się oparciem dla społecznego oporu i konspiracji. W związku z tym okupant próbował przekształcić Kościół w instytucję niemiecką przez ustawienie własnej hierarchii kościelnej oraz usuwanie polskich księży.
W Sierpcu kilkakrotnie aresztowano dziekana tutejszej parafii ks. Józefa Góralskiego i ks. prałata Mariana Okólskiego. Ks. Okólski został czasowo zwolniono i wówczas zdecydował opuścić niebezpieczny rejon i udać się do Generalnej Guberni. Na miejscu pozostał tylko wikariusz ks. Roman Franciszek Słupecki, który w kwietniu 1940 roku otrzymał upoważnienie do administrowania sierpecką parafią.

Ponadto wprowadzono przymusowe kontyngenty dla ludności wiejskiej, czyli obowiązkowe dostawy płodów rolnych na potrzeby niemieckiej gospodarki. Były one wysokie, a często wręcz niemożliwe do zrealizowania.
Aby zwiększyć ekonomiczną kontrolę nad ludnością, władze niemieckie wprowadziły zakaz handlu żywnością i zabroniły uboju zwierząt. Aby utrudnić omijanie tych zakazów, przeprowadzano kolczykowanie każdej sztuki inwentarza.

REAKCJA SPOŁECZEŃSTWA SIERPCA NA ZBRODNIĘ W KATYNIU W ROKU 1943

W połowie V 1943r. kierownicy sierpeckich zakładów pracy kazali polskim pracownikom zebrać się o godz. 16.00 w sali dawnego Domu Katolickiego, gdzie miał być wyświetlony film o Katyniu. Obecność na filmie była obowiązkowa więc wszyscy pracujący o wyznaczonej godzinie stawili się w kinie.
Najpierw zabrał głos mówiący dobrze po polsku Niemiec i opowiadał o bestialstwie władz sowieckich i ich organie bezpieczeństwa - NKWD, następnie wyświetlono film obrazujący odkryte zbiorowe mogiły.
Film ukazywał także polską delegację, powołaną przez Generalnego Gubernatora. Przewodniczył jej ówczesny biskup krakowski Sapieha, późniejszy kardynał, który poświęcił szczątki pomordowanych.
Następnie pokazywano znalezione przy zabitych przedmioty osobistego użytku, jak legitymacje, wyblakłe fotografie, szczątki mundurów, guziki metalowe z godłem polskim oraz inne drobiazgi.
Choć film zrobił duże wrażenie, to w rzeczywistości nie wszyscy wierzyli, iż mordu dokonali Sowieci (tym bardziej, że już wiedzieli do czego są zdolni Niemcy). Większość wierzyła radzieckim zapewnienom, że odpowiedzialni są hitlerowcy.

Dopiero w kwietniu 1990r. Rosjanie przyznali się do zbrodni popełnionych na oficerach polskich w Katyniu i innych obozach.

DZIAŁALNOŚĆ TAJNEJ ORGANIZACJI NAUCZYCIELSKIEJ W POWIECIE SIERPECKIM W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

Tajne nauczanie było jedną z powszechniejszych form walki cywilnej. W ramach Delegatury Powiatowej zajmował się nim najczęściej specjalny pion - Komisja Oświaty i Wychowania. Współpracował on z działającą w podziemiu organizacją związkową nauczycieli, działającą pod nazwą Tajna Organizacja Nauczycielska (przedwojenny Związek Nauczycielstwa Polskiego).
W 1940 r.z prezesem TON na województwo warszawskie Wawrzyńcem Duszą nawiązali kontakt bracia Tadeusz i Kazimierz Kuligowscy. Utworzono wówczas podokręg "Zawkrze" TON obejmujący północne Mazowsze.
Kierownikiem "Zawkrza" został Tadeusz Kuligowski ps. "Prusak" . Poza tym w skład kierownictwa weszli: Kazimierz Kuligowski ps. "Ful", Jan Brodecki ps. "Kozioł", Paweł Rachocki ps. "Jurand" i Ludwik Krupiński ps. "Szczerba".

W związku z małą ilością podręczników, władze TON opracować i własnymi siłami wydać niezbędne materiały.
W 1943 r., z inicjatywy Zofii Gałęskiej, nauczyciel Stanisław Kopyra opracował elementarz, który następnie został wydany przez związanych z konspiracją pracowników drukarni w Sierpcu - Henryka Moczulskiego oraz braci Józefa i Apolinarego Mroczyńskich, w nakładzie 500 egzemplarzy.

W XII 1943 r. w gospodarstwie Jana Kłobukowskiego odbył się pisemny egzamin maturalny, zaś część ustna została przeprowadzona w innych mieszkaniach.
W komisji egzaminacyjnej pod przewodnictwem Franciszka Midury zasiadały także Zofia Gałęska i Barbara Wendel. W egzaminie uczestniczyło 14 uczniów, którzy pomyślnie przeszli obydwa etapy i po wojnie otrzymali od Z. Gałęskiej stosowne zaświadczenia.

W latach 1939-45 na terenie powiatu sierpeckiego w tajnym nauczaniu pracowało około 120 nauczycieli na poziomie szkoły powszechnej i średniej. Tajna oświatą objęła 2200 dzieci i młodzieży na 150 kompletach liczących od 3 do 8 uczniów.
Indywidualnie pod kierunkiem nauczycieli pracowało około 70 dzieci.
Przez same tylko komplety B. Wendel i Z. Gałęskiej przeszło 130-150 osób.

UNIWERSYTET POWSZECHNY W SIERPCU

Został powołany 6 XII 1935 r. z inicjatywy Inspektora Szkolnego Jana Gondzika. Nauka w nim była bezpłatna, celem zaś wg. zamierzeń twórców miało być "kształcenie przodowników życia obywatelskiego i społecznego". Słuchaczami mieli być absolwenci 7 klasy szkoły powszechnej. Wykłady odbywały się raz w tygodniu przez 3 godziny wieczorem, zaś po każdym przewidywano czas na dyskusję w związku z omawianym zagadnieniem.
W programie Uniwersytetu przewidziano następujące przedmioty:

1. Historia kultury i cywilizacji w Polsce;
2. Nauka o Polsce współczesnej;
3. Ogólne wiadomości o państwie;
4. Ogólne zasady prawa;
5. Samorząd terytorialny i gospodarczy;
6. Finanse państwa - podatki;
7. Ekonomia;
8. Spółdzielczość;
9. Literatura polska;
10. Jak się kształcić samemu;
11. Przyroda - cuda współczesnej techniki;
12. Higiena życia codziennego;
13. Organizacje i instytucje społeczne, gospodarcze, zawodowe i oświatowe;
14. Etyka;
15. Rolnictwo.